Wat de Olympische Spelen zijn voor atleten, is de Biënnale van Venetië voor kunstenaars. Als je als kunstenaar gekozen wordt voor het internationale- of landenpaviljoen, is het alsof je de gouden medaille al binnen hebt. En de impact die deelname heeft, kan soms een hele gemeenschap beslaan. Een goed voorbeeld hiervan is de selectie van de Poolse-Roma kunstenaar Małgorzata Mirga-Tas (Czarna Góra, 1978) voor het Poolse paviljoen in 2022. Zij richtte het gebouwtje in met haar monumentale installatie Re-enchanting the World. Met deze serie wandtapijten vroeg Mirga-Tas aandacht voor de Roma-gemeenschap, een van de grootste en oudste etnische minderheden in Europa. Al eeuwenlang gaat deze groep gebukt onder negatieve en stigmatiserende stereotypen, wat onder andere leidde tot de Porajmos in de Tweede Wereldoorlog. Mirga-Tas ziet het niet alleen als haar taak om op te komen voor haar gemeenschap, maar bovenal om de gemeenschap zelf het woord te laten voeren. Veel van haar kunstwerken maakt ze dan ook in groepsverband met vrouwelijke familieleden, vrienden of buren. Nu is deze bijzondere installatie ook te zien in Nederland: de tentoonstelling Małgorzata Mirga-Tas: This is not the end of the road in het Bonnefanten is niet alleen een ontmoeting met Mirga-Tas zelf, maar ook met een hele gemeenschap.
GO | NO GO #385: Een betoverende ontmoeting met Małgorzata Mirga-Tas
Gaan of niet gaan: dat bepaal je zelf. Wij geven je – met een kritische blik – tips voor tentoonstellingen. Onze redacteur Puck Gerkema bezocht ‘Małgorzata Mirga-Tas: This is not the end of the road’ in het Bonnefanten in Maastricht.
Net als op de Biënnale vormt de grote installatie Re-enchanting the World (2022) het hart van de expositie in Maastricht. In deze twaalf gigantische wandtapijten – elk ongeveer 4,6 meter lang bij 3,8 meter breed – heeft de kunstenaar historische en iconografische beeldtaal verweven met scènes uit de Roma-geschiedenis, hedendaagse helden en belangrijke figuren, en voorstellingen uit het leven van Mirga-Tas zelf. Voor deze wandtapijten liet de kunstenaar zich inspireren door twee historische kunstwerken, allereerst door de fresco’s in de Salone de Mesi in de Palazzo Schifanoia in Ferrara. Deze vijftiende-eeuwse fresco’s zijn opgebouwd uit drie secties: bovenin zie je een voorstelling uit de Griekse mythologie, de middelste sectie toont tekens uit de dierenriem (sterrenbeelden als Leeuw, Maagd, Schorpioen) en onderin zijn scènes te zien uit het dagelijks leven van Ferrara. Daarnaast keek Mirga-Tas naar de 17de-eeuwse prentenserie Le Bohémiens van de Franse kunstenaar Jacques Callot (1592-1635). De etsen van Callot tonen het leven van de Roma-gemeenschap in een negatief licht: je ziet bedelende mannen en vrouwen in schamele kleding, die hun roes uitslapen onder een boom of kaartspelen terwijl kinderen om hen heen hangen. Deze serie was helaas van grote invloed op het stereotiepe beeld van de Roma en op de wijze waarop zij in de Europese kunst werden afgeschilderd. Voor Re-enchanting the World – waarbij je re-enchantment kunt vertalen als een magische of mooie (her)betovering – herinterpreteert Mirga-Tas deze historische kunstwerken om een waardig beeld te tonen van de Roma-gemeenschap en identiteit.
‘It’s our right to speak for ourselves,’ vertelt de kunstenaar in de making of-video van haar kunstproject. Niet de blik van de buitenstaander, maar de Roma-verhalen, helden en dromen staan centraal. In de bovenste laag van haar wandtapijten komen Callots figuren terug, maar dan in een ander daglicht: de Roma, gekleed in hun (kenmerkende) kleurrijke kleding, lijkt niet buiten ‘rond te zwerven’, maar in harmonie te leven met de flora en fauna om hen heen. De middelste baan toont geen constellaties, maar beroemde en hedendaagse figuren uit de gemeenschap, zoals dichter Papusza, de Zweedse politicus Soraya Post en de oorlogsheld Alfreda Noncia Markowska. De onderste laag van de wandtapijten laat scènes zien uit het leven van de kunstenaar zelf in haar dorp Czarna Góra; het huis van haar grootouders, het besneeuwde landschap, haar oma’s, tantes en nichten kletsend op de bank. Het effect van deze grootse wandtapijten is inderdaad betoverend: omringd door de kunstwerken vergeet je even dat je in de tentoonstellingszaal van het Bonnefanten staat. De verschillende lagen (geverfd) textiel geven een diepte en kleur aan de voorstellingen, alsof de mensen voor je ogen bewegen en je van tapijt naar tapijt gidsen. Hoe langer je kijkt, des te meer details je opvallen: er dwarrelen echte veren rondom een geplukte kip, de rozenkrans van een oude dame is ingenaaid. Waar de Italiaanse fresco’s vertellen over de successen van vijftiende-eeuws Ferrara, nemen deze wandtapijten je mee in de wereld van de kunstenaar. En waar de zeventiende-eeuwse Callat een stigmatiserend beeld van de Roma-gemeenschap etste, toont Mirga-Tas haar inner circle op liefdevolle wijze.
De wandtapijten zijn de ster van de show, maar er is nog meer te zien. Niet alleen meer werk van Mirga-Tas zelf, maar ook nieuw werk dat ze samen met Morena Bamberger (1994) maakte, een Limburgse kunstenaar afkomstig uit de Sinti-gemeenschap. Bamberger combineert in haar oeuvre, net als Mirga-Tas, verschillende technieken en materialen voor haar textiele schilderijen, installaties en (animatie)video’s. Haar grootste installatie, Sonnekaskro Djiephen (2024), verwelkomt je gelijk bij binnenkomst van de tentoonstelling. Het is een roze woonwagen, bekleed met kleurrijke doeken, edelstenen, plastic rozen en duizenden pailletten. De wagen wordt vergezeld door een bijpassende teckel en haan, en voortgetrokken door een roze, glinsterende eenhoorn; je verwacht elk moment dat een magische prinses in deze ‘koets’ zal plaatsnemen. Zoveel schoonheid en eerbied past ook, volgens Bamberger, bij dit ‘huis op wielen’. Ze heeft de woonwagen ingericht als tempel of eerbetoon aan de reizende Sinti- en Roma-gemeenschappen; zelfs als leden niet meer rondtrekken, blijven ze de gebruiken van hun volk in ere houden. De tentoonstelling This is not the end of the road laat zien dat deze uitspraak niet alleen geldt voor Mirga-Tas zelf, na haar overweldigende succes op de Biënnale, maar ook voor de herwaardering van de Roma-gemeenschap. De reis gaat verder.
Zelf bezoeken?
Onlangs is het boek ‘Wij, Roma’ (2024) verschenen van schrijver en journalist Margot Vanderstraeten. Voor dit boek verzamelde Vanderstraeten een honderdtal verhalen ‘van Roma, over Roma, verteld door Roma. Opgetekend door een niet-Roma’. Deze verhalen en interviews tonen niet alleen de grote diversiteit van de gemeenschap, maar ook hun volharding en kracht.
coverbeeld: Małgorzata Mirga-Tas, ‘Out of Egypth’, 2024, collectie Bonnefanten, foto: Bartek Solig, courtesy: Małgorzata Mirga-Tas, Foksal Gallery Foundation, Warschau, Frith Street Gallery, Londen en Karma International Zürich.