De verzonken stad is al eeuwen voer voor vertellingen. Atlantis lijkt voor het eerst op papier te zijn beschreven door Plato, zo’n 400 jaar voor onze jaartelling. Echt populair werd de mythe in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. En zelfs J.R.R. Tolkien beschrijft in zijn bekende trilogie een stad die wel erg veel weg heeft van Atlantis; Numénor is een voorbeeldbeschaving die van het rechte pad wordt geleid, waarop de stad wordt vernietigd door overstroming. De fascinatie lijkt oneindig, want ook in de popcultuur zijn ontelbare referenties te vinden. Zowel Suske & Wiske, alsook Indiana Jones gingen op zoek naar de verzonken stad, en nog steeds worden documentaires gemaakt over de zoektocht naar Atlantis. Recente films zoals ‘Aquaman’ en ‘Black Panther: Wakanda Forever’ spelen zich deels af in enigmatische onderwaterwerelden, die sterk aan Atlantis doen denken.
SPECIAL: Atlantis leeft
Ergens diep onder het oppervlak van de zee zou een verzonken stad of eiland liggen, waar rijkdommen, kennis en technologie voorbij onze verwachtingen te vinden zijn. Er wordt van Atlantis vaak gezegd dat het een utopische samenleving was die als voorbeeld zou kunnen dienen voor het moderne leven. De schuld voor de teloorgang van Atlantis wordt gelegd bij de Atlantiërs zelf: zij weken af van het goede pad door arroganter te zijn dan de natuur en/of de goden. Voor zover de utopie.
Ook in de hedendaagse beeldende kunst blijft Atlantis leven. In kunstwerken met grotere thema’s als ecologie, identiteit, geschiedenis en moraliteit, grijpen kunstenaars vaak terug naar de mythe van de verzonken stad. Waar komt de voortdurende fascinatie met deze stokoude mythe toch vandaag? Onze redacteur Birgit zocht het uit. Zij vond vier hedendaagse kunstenaars die allen hun eigen redenen hadden om in de mythe van Atlantis te duiken.
Mattia Papp
In het werk van Mattia Papp (1993) leeft de geest van Atlantis door in de objecten die hij presenteert als archeologische vondsten. Daartussen vinden we onder andere Myruliansteen, zeemeerminnenhuid en devotionele objecten van de orde van Zorion, een door Papp bedachte religie die uit de 14de eeuw zou stammen en het christendom verweeft met een verafgoding van bewoners van Atlantis. Papps “archeologische vondsten” worden vergezeld door een overtuigende verslaglegging van waar en wanneer de objecten zijn aangetroffen (veel worden zogenaamd in 2028 opgegraven) en wat ze ons kunnen vertellen over Atlantis. Papp introduceert ons aan een Atlantis die werd gekenmerkt door een architectuur van biomimicry en symbiosis; de architecten van Atlantis keken de groeistructuren van de natuur af voor hun eigen stedenbouw. Ze bootsen bijvoorbeeld koraal na, of gingen een soort co-creatie met het koraal aan om het in bepaalde vormen te laten groeien. Papp reikt ons met zijn versie van Atlantis een voorbeeld aan van een samenleving die heeft leren leven mét de natuur, in plaats van ten koste ervan. Zijn Atlantis zou als voorbeeld kunnen dienen voor het oplossen van een hoop (ecologische) hedendaagse uitdagingen.
Ellen Gallagher
De mythe van Atlantis is bij Ellen Gallagher (1965) terechtgekomen via een 90’s electro-tech duo dat al hun muziekproducties liet draaien om de onderwaterwereld Drexciya. Drexciya is een ‘Black Atlantis’ waar een samenleving is gesticht door nakomelingen van tot slaafgemaakten. De stichters van deze plek zijn onderwaterwezens geworden omdat ze onder water leerden te ademen in de buiken van de zwangere vrouwen die massaal overboord waren gezet. In Gallaghers werk Ecstatic Draught of Fishes (2020) zien we deze onderwatersamenleving terug in de half-vis-half-vrouwfiguren gemaakt van palladium, een kostbare, zilverkleurige metaallegering. Ze zijn in groepjes met elkaar verbonden door tentakels, die ook navelstrengen zouden kunnen zijn. Ze leven op een beweeglijke, rijke zeebodem van opeengestapelde cirkeltjes in roodtinten. De wezens lijken bekend maar ook vreemd, de wereld waar ze in leven lijkt in niets op die van ons. Welke samenleving zouden ze daar hebben gesticht, hoe gaan ze met elkaar om en wat is hun verhaal? De zeebodem is een domein dat nog niet is geclaimd door landeigenaren, dat niet wordt opgedeeld door grenzen en waar geen geschiedenis van kolonisatie en rassenongelijkheid heerst. Door op de zeebodem een wereld te stichten heeft Gallagher de ruimte om in haar werk te speculeren over een nieuwe toekomst voor deze nakomelingen.
Ayesha Hameed
Net als Gallagher, doet kunstenaar Ayesha Hameed al jaren speculatief en artistiek onderzoek naar Black Atlantis. Meer recent verlegt ze haar blik naar het Midden-Oosten en Azië voor een onderzoek naar Brown Atlantis. Haar Brown Atlantis dient niet zozeer als een toevluchtsoord, maar meer als battleground van de oceanische koloniale routes en de strijd om het recht op overzeese migratie. Het audiogedeelte van haar kunstwerk genaamd I sing of the sea, I am mermaid of the trees (2021/2022) (onderdeel van het project Brown Atlantis) brengt de geschiedenis van de eerste telegraafkabel die continenten verbond ten gehore. Niet geheel verrassend werd met deze kabel een verbinding gelegd tussen kolonie en kolonisator. De kabel wordt door haar beschreven als een tweehoofdig tentakel, met één hoofd en praatstuk in Engeland en één in India. De kabel verstevigde de grip van Engeland op India en vertegenwoordigde direct de arbeids- en grondstoffelijke uitbuiting van gekoloniseerde volkeren. Denk bijvoorbeeld aan het isolatiemateriaal van de kabel, dat door inheemse volken uit bomen van eigen grond in Maleisië werd geëxtraheerd. Deze bomen zien we ook terug op de doeken die van plafond tot grond hangen. Door de blauwtinten van de afbeeldingen en de fluïde lichtheid van de doeken lijken de bomen naar de zeebodem verplaatst. Door te onderzoeken hoe koloniale geschiedenissen op de zeebodem voortleven, creëert Hameed in Brown Atlantis een plek waar heden en verleden samenkomen. De rol van de zee wordt vaak vergeten wanneer het koloniale verleden en het koloniale heden worden besproken. Op (of onder) de zee is misschien de ruimte om nieuwe regels en omgangsvormen te vinden.
Juan Pablo Pacheco Bejarano
Juan Pablo Pacheco Bejarano’s (1991) werk sluit nauw aan op de ideeën waaruit het werk van Hameed is ontstaan. Hij houdt zich bezig met het woongebied van de intercontinentale internetkabels, de hedendaagse versie van de telegraafkabel. Met zijn video-essay Atlantis (lopend) volgt hij de bestaande glasvezelkabel (die niet toevallig ‘Atlantis-2’ heet), die is aangelegd langs de trans-Atlantische routes die al eeuwen worden gebruikt. In Spanje staat een bunker waar een aftakking van de kabel aan land komt. Hier hangt een bronzen plak aan de muur met daarop drie schepen die hoogstwaarschijnlijk de vloot verbeelden waarmee Christopher Columbus in 1492 op pad ging. Deze plakkaat is het beginpunt van het artistieke onderzoek dat Pacheco Bejarano in het video-essay doet naar de overeenkomsten tussen de koloniale en de huidige trans-Atlantische infrastructuren. De video begint met de vertelling van een hedendaagse versie van de mythe van Atlantis en de verbinding met onderzeese technologie. Van Atlantis wordt immers vaak verteld dat het een technologisch vergevorderde samenleving was, waar we nog een voorbeeld aan zouden kunnen nemen. Door mythe met geschiedenis en heden te verweven, kan de kunstenaar speculatieve verbanden leggen die nieuwe perspectieven blootleggen. Hij wijst aan hoe de zeven plekken waar Atlantis-2 aan land komt in Europa precies de meest prominente havens waren in de koloniale overzeese handelsroutes. De glasvezelkabel volgt bijna direct de oude handelsroutes. Volgens de kunstenaar is deze overlap tussen vroegere machtsverhoudingen en het huidige kapitalistische systeem veelzeggend. Omdat Atlantis werd beschreven als een technologisch hoogontwikkelde samenleving ziet Pacheco Bejarano hier ook een gelijkenis: beide Atlantissen zijn een technologische brug tussen werelddelen. Onderzeese internetkabels worden vaak leefgebieden voor allerlei onderwaterleven. Zelfs wanneer de kabels niet meer werken worden ze vaak alleen uitgeschakeld en blijven ze liggen als de ondergrond voor dit onderwaterleven. Technologie gaat op in natuur en andersom.Het moderne idee van de natuur versus technologie lijkt zo steeds meer op een mythe.