SPECIAL: Baarmoedergedoe

Onze redacteur Silke Drevel houdt zich erg bezig met haar vruchtbaarheid. Menstruatie- of ovulatietrackers, keuzes in anticonceptie, en de vraag die elke havermelkelite-vrouw zich lijkt te stellen: ‘Wel of niet je eicellen invriezen?’. Maar hoe reflecteren (vrouwelijke) kunstenaars op dit onderwerp?

Steeds meer kranten schrijven over hoe vrouwen* de laatste jaren vaker het heft in eigen handen nemen als het aankomt op hun vruchtbaarheid. Zo wordt social freezing steeds populairder, en promoten influencers op sociale media alternatieven voor traditionele anticonceptie. Over dat laatste 一 de verspreiding van medisch advies en soms ook desinformatie door mensen met veel volgers, maar zelden met een opleiding geneeskunde 一 maken wetenschappers en artsen zich zorgen. Tegelijkertijd loopt de medische wereld zelf ook achter als het gaat om wetenschappelijk onderzoek naar het vrouwenlichaam; de meeste medische behandelingen zijn gebaseerd op data over mannen. Deze genderongelijkheid lijkt omgekeerd als het gaat om de verantwoordelijkheid voor vruchtbaarheid: die wordt vrijwel altijd bij vrouwen gelegd. Vanaf de eerste menstruatie draagt zij de zorgenlast: wel of niet aan de pil of spiraal, wel of niet eicellen laten invriezen, wel of niet op tijd zwanger worden, wel of niet de bevruchte eicel houden. Deze vragen houden mij in ieder geval bezig. En met mij een aantal kunstenaars. 

Vruchtbaarheid was al een hot topic in de kunst rond 22.000-24.000 voor Christus. Uit die periode stamt het iconische beeldje ‘de Venus van Willendorf’, mogelijk een soort talisman. De nadruk ligt op de vrouwelijke vormen: borsten, heupen, buik, venusheuvel en billen. Sinds het beeldje in 1908 is gevonden in Oostenrijk, wordt aangenomen dat de elf centimeter hoge vrouw een vruchtbaarheidssymbool is. De onmiddelijke connectie vrouw-vruchtbaarheid zit immers in ons collectief geheugen gegrift: middeleeuwse Maria’s, classicistische Afrodites, vlooiende moeders in zeventiende-eeuwse interieurschilderijen, elegante moeders die hun kalme kinderen voorlezen in de negentiende eeuw. Vruchtbaarheid is historisch gezien vooral door mannen verbeeld, en wordt vaak belichaamd door een vrouw die moeder (in spe) is. Maar hoe zit het met andere verbeeldingen van vruchtbaarheid? Deze vijf vrouwelijke kunstenaars maakten kunst over verschillende soorten baarmoedergedoe.

Menstruatie 

Op dit controversiële kunstwerk van Judy Chicago (1939) is een doodgewone handeling van veel vrouwen te zien: het verwijderen van een tampon. Red Flag wordt gezien als de eerste verbeelding van menstruatie (en een tampon) in de westerse hedendaagse kunst. Wat ik vooral bizar vind, is dat veel kunstkijkers in die tijd niet eens gerealiseerd schijnen te hebben wat het kunstwerk laat zien; sommigen dachten een bloedige fallus te herkennen. Deze anekdote onderstreept wat een taboe-onderwerp menstruatie (nog steeds) is. Ik kan me nog goed herinneren hoe mijn vriendinnen en ik op de middelbare school onze tampons en maandverbandjes verstopten. De schaamte hoefde niemand ons aan te leren: die voelden we als vanzelf. Praten over de details van menstruatie deden we niet, al helemaal niet met jongens. Chicago’s kunstwerk doet het tegenovergestelde: het is een directe confrontatie. Want waarom zouden we deze alledaagse ervaring van zoveel vrouwen eigenlijk moeten verbergen?

Anticonceptie 

Spiraaltjes, oneindig veel soorten pillen, mannencondooms, de prikpil, de anticonceptiepleister, vrouwencondooms, een pessarium, de morning-after pil en anticonceptieringen 一 in haar serie In Control heeft Katrina Majkut (1982) alle verschillende soorten anticonceptie geborduurd. Naast medische anticonceptie heeft Majkut ook onthouding en het beruchte ‘voor het zingen de kerk uit’ afgebeeld. Bij elk kunstwerk heeft ze gedetailleerde, feitelijke informatie geschreven over de vorm van anticonceptie en hoe deze gebruikt moet worden. De werken zijn gemaakt vanuit haar gevoel van verontwaardiging over het gebrek aan goede, beschikbare informatie over anticonceptie. Belangrijk, vond ze, in deze tijd waarin veel desinformatie over dit onderwerp wordt gedeeld. Dat haar werk een gevoelige snaar raakt, bleek onlangs nog: een hogeschool in Idaho (Verenigde Staten) liet een van haar kunstwerken over abortus verwijderen uit een tentoonstelling.

Miskraam 

In haar Journal of a Miscarriage documenteerde kunstenaar Joanne Leonard (1940) de 53 dagen voor, tijdens en na haar miskraam. De afbeeldingen tonen een heel spectrum van emoties: eerst haar blijdschap over de vroege zwangerschap, om vervolgens om te slaan in woede, diep verdriet, pijn en allerlei ambivalente gevoelens. Het proces van rouw en verwerking, en dat dit niet lineair is, is goed te zien in de verschillende pagina’s. Toen Journal of a Miscarriage in 1974 voor het eerst te zien was in een tentoonstelling, werd het in een afgezonderde ruimte geplaatst, als een soort enorme, fysieke trigger warning. Een miskraam werd als te heftig, te pijnlijk, te bloederig beschouwd.

Abortus 

Op The Last of the Gold heeft Tracey Emin (1963) de A tot Z’s over abortus gequilt. Emin koos in de jaren 90 zelf twee keer voor een abortus. Ze voelde zich kwetsbaar; ze was net afgestudeerd en had schulden, geen geld en geen dak boven haar hoofd. Na al het werk, tijd en geld dat ze in haar opleiding had gestoken, wilde ze naar eigen zeggen haar kans om een kunstenaar te worden niet opgeven. Een mannelijke arts dacht daar anders over. Hij weigerde de abortusdocumenten te ondertekenen, waardoor Emin de foetus nog zes weken langer moest dragen, voordat het haar lukte een abortus te krijgen. Emin verwerkte haar ervaring in de gequilte deken: ze deelt 26 praktische tips, kritiekpunten op de Britse gezondheidsinstanties en doorleefde ervaringen, zoals ‘Je kunt je euforisch voelen van opluchting, maar wees voorzichtig, want een depressie kan volgen.’ Ondanks dat de informatie op de deken al 23 jaar oud is, is alles wat Emin schrijft nog steeds actueel en belangrijk. Ze sluit haar werk af met het advies dat als je er toch voor kiest om de baby te houden, je naar niemand moet luisteren, alleen naar je hart.

Onvruchtbaar 

Kleine symbolen geborduurd op witte patiëntenhemden vertellen het verhaal van hoop, verdriet en veerkracht. Met de serie Investments stelde Tabitha Moses (1971) de vraag: ‘Hoe ver zou je gaan om een kind te krijgen?’. Na twee miskramen, eindeloos veel vruchtbaarheidstesten die niets duidelijk maakten, medicijnen die niet aansloegen en een groeiend gevoel van wanhoop, kwamen Moses en haar partner terecht bij een IVF-kliniek. De gewaden laten het verhaal zien van Moses en twee andere vrouwen die bij dezelfde kliniek werden behandeld. Alternatieve geneeskunde, acupunctuur (ook afgebeeld op het patiëntenhemd van Tabitha) en verschillende rituelen en bijgeloven werden uitgeprobeerd in een poging om controle te krijgen over het ongrijpbare. Melanie (de vrouw op de foto) zou voor elk doktersonderzoek dezelfde ‘geluksonderbroek’ met luipaardenprint dragen. Op de foto is de geborduurde versie van deze talisman ook te zien, boven haar in elkaar gevouwen handen. Voor Moses zelf zou het kunstproject ook geluk brengen: haar wens om een kind te krijgen kwam uiteindelijk, via een donoreicel, uit. 

* Voor het lees- en schrijfgemak schrijf ik in dit artikel ‘vrouwen’, omdat het merendeel cis-vrouwen zijn waar ik naar refereer, maar feitelijk gaat het hier om elk persoon met een baarmoeder, eileiders en eicellen.

Coverbeeld: Emma Talbot, ‘Mother Earth (detail work in progress)’, 2025. Courtesy the artist and Galerie Onrust, via: Centraal Museum, Utrecht