SPECIAL: Gaan met die banaan

Er hoeft maar een heel klein beetje tepelhof zichtbaar te zijn op Instagram en het mediaplatform verwijdert je foto. Volgens de richtlijnen zijn foto’s van mensen die  borstvoeding geven of naakt op kunstwerken wel toegestaan, maar in de praktijk worden ook die posts vaak verwijderd. Waar moderators echter weinig tegen kunnen doen, is het symbool of het eufemisme – en daar zijn er voor intieme lichaamsdelen veel van. Een beroemd voorbeeld is de banaan, die al jaren wordt ingezet als plaatsvervanger voor de piemel en daar inmiddels sterk mee wordt geassocieerd. In moderne en hedendaagse kunst komen we de banaan ook volop tegen, vaak op kunstwerken die als doel hebben om flink te provoceren. Wouter Maas dook een drietal sappige voorbeelden op.

Andy Warhol, The Velvet Underground & Nico Album Cover, 1967 (Fine Arts Museums of San Francisco)

De banaan is het populairste fruit in de Verenigde Staten. Geen wonder dat Andy Warhol (1928-1987), die zelfs ingeblikte soep tot museale kunst wist te verheffen, ermee aan de slag ging. De alledaagsheid en toegankelijkheid van de banaan zullen hem hebben aangesproken. Maar ongetwijfeld zal hij ook hebben genoten van de dubbelzinnige betekenis van dit stuk fruit. Warhol maakte een zeefdruk, die even later voor de cover van The Velvet Underground & Nico werd gebruikt. De schil van de banaan was een sticker die eraf kon worden getrokken, en een gepelde, roze (!) vrucht werd dan ontbloot. De band gebruikte het beeld van de banaan na het uitkomen van het album nog jarenlang – iets wat volgens de Andy Warhol Foundation toch echt niet de bedoeling was. De organisatie spande dan ook een rechtszaak aan in 2012. The Velvet Underground claimde dat het logo inmiddels met hen geassocieerd werd en ze het dus naar hartelust mochten reproduceren. Het probleem was dat het ontwerp nooit was beschermd onder de Amerikaanse auteursrechtenwet – het beeld van de spannende banaan was deel van het publieke domein geworden, en dus van iedereen.

Sarah Lucas, Eating A Banana, 1990 (Tate, Londen)

Kunstenaar Sarah Lucas (1962) kijkt je op dit zelfportret verre van vriendelijk aan. Ze eet een banaan en wij lijken haar hierin vreselijk te storen. Deze foto is er een uit een serie van twaalf waarin Lucas speelt met de stereotypen ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’. Op Eating a Banana ziet Lucas er enerzijds stoer (en dus ‘mannelijk’) uit: het leren jack, het simpele witte shirt, de boze blik. Aan de andere kant persifleert ze een handeling die dikwijls als erotisch gezien wordt, namelijk het suggestief eten van een banaan. Lucas doorbreekt de fantasie echter door bijna agressief het stuk fruit door te bijten: de penis/banaan blijkt fragiel te zijn, net als het concept van ‘mannelijkheid’ in het algemeen. Door Lucas heeft de zin Never make eye contact while eating a banana in ieder geval een nieuwe laag van betekenis gekregen. 

Maurizio Cattelan, Comedian, 2019 (Art Basel, Miami Beach, eerste uitvoering)  

In 2019 was de kunstwereld een “relletje” rijker, en alle commotie draaide om een banaan. Op de kunstbeurs Art Basel in Miami Beach had kunstenaar Maurizio Cattelan (1960) een banaan met een stuk duct tape aan de muur geplakt. Hij noemde dit kunstwerk Comedian. Mensen raakten er niet over uitgepraat: was dit nu “echte kunst”? Niet elke kunstcriticus beantwoordde deze vraag met een volmondig ‘ja’. Emmanuel Perrotin, de gallerist die het werk tentoonstelde, prees het echter bij de CNN door te stellen dat bananen ‘een symbool voor wereldhandel, een dubbelzinnigheid, alsook klassieke humoristische voorwerpen’ zijn en dat de kunstenaar dit soort objecten verandert in ‘dragers van zowel genot als kritiek’. Een hoop gebakken lucht? Misschien. Maar het kunstwerk dat uiteindelijk voor 120.000 dollar over de toonbank ging, schijnt wel heerlijk te hebben gesmaakt. Net nadat het was verkocht, werkte een andere kunstenaar, David Datuna (1974-2022), de banaan in kwestie gulzig weg. En ook dat werd een kunstwerk genoemd.