SPECIAL: Sterrenstof

‘We’re going to MAAAAARS.’ Niet alleen de uitspraak van de Amerikaanse president Donald Trump voelt als nagels over het schoolbord, maar ook de tastbare arrogantie en bezitterigheid van zijn woorden. In de ogen van technocraten is het heelal niet een fenomeen dat ontzag en verwondering veroorzaakt, maar een exotische bestemming. Zo gaf Amazon-baas Jeff Bezos recent zijn verloofde Lauren Sánchez als cadeautje een 11-minuten durend reisje door de stratosfeer. Hoe vaker het gaat over geld, des te meer ik begin te verlangen naar een alieninvasie à la Independance Day. De ruimte die haar tanden laat zien.  

Maar die gedachte laat ik snel varen, want de band tussen de mensheid en het heelal is op veel meer gebouwd dan moderne techno-dromen. Sterren, planeten en andere fenomenen uit de ruimte komen op duizenden verschillende manieren terug in de schilderkunst, architectuur, films, muziek en literatuur. Van de eeuwenoude bronzen Hemelschijf van Nebra (daterend uit de 16de eeuw voor Christus) tot de prijswinnende roman In Orbit van Samantha Harvey uit 2024, waarin we een groep astronauten volgen die om de aarde cirkelt. En dan zijn er ook nog moderne en hedendaagse kunstenaars die heelal hebben vormgegeven met behulp van verf, zijde, installaties en meer. Op naar de sterren en daar voorbij!

Georgia O’Keeffe, Starlight Night, 1917

Twee donkerblauwe stroken zijn gescheiden door een witte streep: de horizon. De onderste strook blauw is egaal, maar de bovenste verkleurt langzaam van nachtblauw naar waterig babyblauw. In deze nachtelijke hemel hangen ongeveer 120 witte vierkantjes, strak geordend als bouwsteentjes. Zelden zag de sterrenhemel er zo netjes uit. Deze schets maakte schilder Georgia O’Keeffe (1887-1986) toen ze lesgaf aan de West Texas State Normal College. Als haar colleges voorbij waren, maakte O’Keeffe graag lange wandelingen door het bergachtige woestijnlandschap en legde ze haar indrukken vast. Op haar schetsen uit die periode, gemaakt met waterverf en houtskool, zien we donkerblauwe en roze bergen, een bloedrode hemel met opkomende zon, en grote vlakken groen bezaaid met donkere stipjes. De intensiteit en de schoonheid van de natuur knalt van het papier; de vierkante sterren een poging om iets vast te leggen wat te groots is voor verf. Bijna 50 jaar later, in 1963, keerde de inmiddels beroemde O’Keeffe terug naar Starlight Night en reproduceerde ze de schets als kerstkaart. Inmiddels woonde de schilder in Abiquiú, New Mexico, waar ze weer omgeven was door de wilde schoonheid van de woestijn. 

Het oeuvre van Pauline Peavy

Als we het over het heelal hebben, komen we vroeg of laat bij aliens uit. Weinig prikkelt de menselijke fantasie als (het uiterlijk van) intelligente, niet-menselijke levensvormen: van de monsterlijke xenomorphs uit de film Alien tot de knappe superheld Clark Kent. Maar wat als niet wij bedenken hoe aliens eruitzien, maar zij het ons zelf uit de doeken doen? Dit heeft geleid tot het bijzondere oeuvre van de Amerikaanse kunstenaar Pauline Peavy (1901-1992), die meer dan 50 jaar lang in contact stond met haar buitenaardse leermeester Lacamo. Dit klinkt absurd, maar Peavy was niet de enige die contact legde met ‘andere levensvormen’. Begin 1920 was er in Europa en Noord-Amerika sprake van een enorme rage aan vrouwelijke kunstenaars die naar eigen zeggen een connectie hadden met het bovennatuurlijke. Een bekend voorbeeld is de Zweedse schilder Hilma af Klint (1862-1944), die door geesten werd geïnspireerd en geïnstrueerd voor het maken van kleurrijke en abstracte schilderijen; een visualisatie van de ‘astrale wereld’ buiten ons menselijk bewustzijn. Hoewel Peavy zichzelf en haar alien-leraar anders vond dan andere kunstenaars met bovennatuurlijke muzen, gaf Lacamo ook beelden door over een andere wereld. Dit resulteerde in een groot oeuvre van kosmologische tekeningen, schilderijen en films: abstracte beelden vol grillige vormen en geometrische figuren, afgewisseld met (menselijke?) gezichten die opdoemen uit het duister. Peavy’s eigen gezicht was tijdens het werk vaak verborgen achter een versierd masker, dat ze droeg om zo beter met Lacamo te kunnen communiceren. Bij het maken van kunst smolten alien en mens zo als het ware samen: op wiens planeet zijn we eigenlijk?

Betye Saar, Celestial Universe, 1988

Mensen turen al eeuwenlang naar de sterren op zoek naar betekenis. Niet alleen letterlijk – wat zijn die lichtgevende bollen aan de hemel? – maar ook op figuurlijk niveau: waarom zijn we als mens hier op aarde, en wat bevindt zich boven ons in dat oneindige heelal? Antwoord op die vragen heeft tot allerlei verhalen en theorieën geleid, van oude mythen over sterrenbeelden tot moderne interpretaties van de stand van de planeten. Mercurius staat in retrograde? Dan zou ik geen nieuwe schoenen kopen! De spirituele zoektocht naar betekenis komt veel terug in de assemblages, prints en installaties van de Amerikaanse kunstenaar Betye Saar (1926). Haar kunstwerk Celestial Universe is daar een prachtig voorbeeld van. Het gaat om een diepblauwe zijden doek van ongeveer 3,5 bij 1 meter en handbeschilderd als een ouderwetse sterrenkaart: niet alleen staan er lengte- en breedtegraden op verbeeld, maar ook de helderste sterren en astrologische tekens. Op jonge leeftijd raakte Saar geïnteresseerd in mythes en spirituele verhalen uit de Afrikaanse geschiedenis, die een scherp contrast vormden met de beladen 20ste-eeuwse Amerikaanse samenleving waarin zij als Zwarte vrouw opgroeide. In een maatschappij waarin verschillende bevolkingsgroepen moesten vechten voor hun rechten, gebruikte Saar oude legendes en verhalen in haar kunst als statement naar de buitenwereld: jullie bepalen niet onze identiteit, dat doen we zelf.

Karla Knight, Fantastic Universe (More Than You Know), 2020-2021

Waar het contact tussen Peavy en haar alien-leermeester Lacamo altijd één-op-één bleef, trok Karla Knight (1958) het idee van communicatie met het buitenaardse veel breder. Haar abstracte schilderijen en tekeningen lijken op bouwinstructies van de IKEA: diagrammen vol cirkels, lijnen, ogen, vierkanten en ovalen, geschilderd in heldere kleuren. Tussen de cirkels en kruisende lijnen kom je verschillende ‘hiëroglyfen’ tegen; symbolen die lijken op letters, maar onmogelijk te ontcijferen zijn. Als toeschouwer blijf je echter puzzelen… Wat wil de (buitenaardse) maker ons vertellen? Knight’s schilderijen en tekeningen doen me denken aan de sci-fi film Arrival (2016), waarin de linguïst Louise Banks (actrice Amy Adams) door het leger wordt ingeschakeld als de aarde wordt bezocht door aliens. De wezens vallen niet aan, zoals verwacht, maar willen de mensheid een boodschap overbrengen; aan Louise de taak om hun taal te leren en te ontdekken wat dit bericht is. De film toont niet alleen prachtig de complexiteit van taal – hoe stel je een vraag als aliens niet eens weten wat een vraag is – maar ook de kracht van communicatie. Als het voor mensen al lastig is om elkaar te begrijpen, hoe doe je dit dan met een compleet andere soort? Een soort die gevaarlijk oogt, maar het misschien niet is. Net zoals Louise in de film de uitdaging aangaat, prikkelt het dynamische werk van Knight de nieuwsgierigheid en geduld van de toeschouwer. Eigenschappen die we moeten behouden als het gaat om het heelal, want wie weet wat (en wie) daar nog te ontdekken valt.